Kemal Tahir

Esir şehrin insanları

Sine

resmi tarih anlatısından farklı her içerik beni mest ediyor, bu kitabı dinlerken bunu düşündüm sık sık. üstelik kitabın tarih derslerinde öğrendiğimiz şeylerden bakış açısı olarak hiçbir farkı yok, ama ezber ezber cümlelerle, büyük laflarla dinlediğimiz şeylerin sıradan insanların hayatlarına etkilerini görmek, onların bu haberleri nasıl karşıladığına şahit olmak bile çok güzel. 

bir de yine çağ farkından kaynaklı haber alamama sıkıntıları da beni bir hayli düşündürdü. biz şimdi dünyanın öbür ucunda yaşanan en ufak şeyden anında haberdar olurken, romandaki karakterlerin (ve dolayısıyla gerçekten bunu yaşayanların) 20. yüzyılın başlarında böyle bir bağımsızlık mücadelesi içinde sadece kendilerinin değil, bütün ülkenin kaderini belirleyecek şeyler esnasında en önemli haberleri bile çarpıtılmış, gecikmeli almaları, ya da almadan beklemeye dayanabilmeleri beni çok etkiledi. öte yandan bizim de bu bilginin kolaylıkla elde edilebildiği günümüzde, tarifsiz bir bilgi kirliliği içinde yaşamamız da güzel bir plot twist. 

kitabın beni en çok etkileyen taraflarından biri de çağının ötesinde feminist bakış açısı. üstelik bunu körü körüne de yapmıyor. nedime hanım gibi bir kadın karakteri yaratabilmiş olması yeterince takdire şayan, ve bir karikatür gibi sadece bunu yapıp bırakmamış kemal tahir; hayran olunası başka kadın karakterler, bunları takdir ederken incileri dökülmeyen muhtelif erkek karakterler yaratmış. büyük zevkle dinledim. 

velhasıl kemal tahir’le tanışmak için geç bile kalmışım. yolumuz uzun.

Yusuf Ziya Karabicak

Bu incelemeyi üçlemenin hepsi için yazıyorum.

Kemal Tahir'in dili istediği gibi kullanabilmesine övgüden başka söyleyebilecek bir şey yok. Türkçeyi o kadar büyük bir ustalıkla kullanıyor ki, kitaplar içinde bir İstanbul kabadayısını da, bir paşa oğlunu da bir Çorumlu şoförü de zahmetsizce konuşturuyor. Zaten üçlemenin bence en can alıcı taraflarından birisi burası. Dünya Savaşı bitmiş, mütareke dönemindeyiz. Anadolu'da kurtuluş mücadelesi her an daha şiddetli bir mücadeleye dönüyor. Bu mücadele döneminde geçen bir hikaye anlatırken çok da aşina olmadığımız yerler ve kişileri kullanıyor Kemal Tahir. İstanbul'u anlatıyor. Ahlaki bataklıklara çıkmamacasına girmiş kabadayısından, milli mücadeleci mahalleliye sıradan insanları; İspanya'dan yeni gelmiş paşa oğlu Millici Kamil Bey'den işgalcilerle iş tutan zengin Enişte Beye kadar toplumsal katmanları dikey olarak kesiyor roman.

İlk iki kitapta İstanbul'daki İttihatçı-İtilafçı kavgasının Milli Mücadele ve İstanbul ekseninde nasıl konumlandığını bir çok karakter üzerinden anlıyoruz. İki dünya savaşı arasında Avrupa'yı kasıp kavuran "Geri dönen askerleri ne yapmalı?" sorununun bizim tarihimizde nasıl işlemiş olabileceğine dair ipuçlarını Kemal Tahir'de görmek mümkün. Nadiren konuştuğumuz bu mesele aslında savaşa giden askerlere, komutanlar ve meçhul askerler güzellemelerinin ötesinde tarihteki yerlerini azıcık da olsa iade edebilmek için çok önemli. 

Ana karakter, Kamil Bey, bir yandan çok itici bir karakter. Dünya Savaşını Avrupa'da rahat rahat geçirmiş, İstanbul'a gelip neredeyse öylesine Milli Mücadele'ye katılıyor. Hapse düşüp, en kötü durumlarına düştüğünde bile rahat sayılabilecek bir şekilde yaşıyor. Enişte Bey ve diğerleri ise daha da beter. İşgalcilerle beraber çalışıp, Cumhuriyete hiç bir şeylerini kaybetmeden geçebiliyorlar. Üçlemede işlenen sorunlardan birisi de bu oluyor böylece: Milli Mücadele'ye katılan insanlara Cumhuriyet'ten sonra ne oldu?

Üçüncü kitap bu soruyu Serbest Fırka dönemi üzerinden ele alıyor. Bir bakıma, Türkiye'nin bitmek bilmeyen demokrasi mücadelesinin ilk adımları. Bu kitapta Ahmet Ağaoğlu'nun Serbest Fırka hatıralarından bolca yararlanılmış ve bu döneme insani bir kıyafet giydirilmiş. İttihatçılığın artık tamamen tasfiye edildiği, kimin ne tarafta olacağını, ne düşüneceğini bilemediği ama Serbest Fırkanın bir anda her türlü bastırılmış muhalefetin odağı olup çok kısa sürede kapatıldığı bu dönem Kemal Tahir'in kaleminde bir trajediye de dönüşüyor. Eski Milli Mücadeleciler, savaşsız kalmış şaşkın birer insan haline gelmişler (Ramiz Efendi). Çocukları onların hiç anlayamadığı bambaşka görüşlerin ve işlerin peşinde koşturuyorlar (Kadir ve Murat). Devletin çok aşina olduğumuz manasız baskısı da kendisini bu kitapta göstermeye başlıyor (Selim Nuri). Kemal Tahir'in üçlemede en çok siyasi yoruma girdiği kitap da bu kitap olmuş. Özellikle son iki bölümde karakterlerin hikayeleri üzerinden çok farklı bakış açılarını çok derin bir şekilde aktarıyor.

Yine de üçüncü kitap diğer ikisinden biraz kopuk. Aradaki zaman dilimi, eski ana karakterin birden kenarda kalması okuyucu için geçişi zorlaştırabiliyor. Kamil Bey karakteri de biraz zorlama gibi geldi bana. Hem pısırık, şimdi "enayi" diyebileceğimiz bir karakter. Hem Avrupa görmüş, çok okumuş, kültürlü. Hem iri yapılı, boksör, kavgaya girdiği tek seferde bir koğuşu ölümüne dövebiliyor. Hem elit, ama asker değil; açık fikirleri yok ama direkt olarak mücadeleye girebiliyor. Sanki Kemal Tahir, toplumsal katmanları bir arada anlatmak için özel olarak Kamil Bey'i yaratmış. Bu da biraz suni birisi hissi verdi bana.

Genel olarak, hem bir edebi eser olarak hem de Cumhuriyet tarihimizin başlangıcına bir bakış geliştirebilmek için çok önemli bir üçleme. Kısa süren birinci Meşrutiyet ile başlayıp, bugün bile bitmeyen hürriyet mücadelesinin devamlılığını ve zorluğunu hatırlamak için okunması gereken bir roman.

Esir şehrin insanları

Reviews